مقام خلیفة اللهیاسماء الهی نیازمند استقامت در مسیر بندگی است و همه انسان‌ها استقامت در مسیر بندگی ندارند، در نتیجه مقام خلافت الهی در همه انسان‌ها تحقق و فعلیت ندارد. البته از آنجا که علم، دارای مراتب و درجات است، خلافت هم دارای درجات است و هر کس به هر‌اندازه که مظهر اسمای الهی باشد به همان‌اندازه سهمی از خلافت الهی دارد. مقامی بالاتر از خلافت الهی قابل تصور نیست. ۱ - مقدمهبر اساس آیات و روایات کامل‌ترین مصداق خلیفة الله، چهارده معصوم (علیه‌السّلام) هستند. بعد از رتبه چهارده معصوم و انبیا و مرسلین، برخی از انسانهای وارسته و متدین و دارای علم و عمل صالح نیز به‌اندازه علم و یافت اسمای الهی، در مرتبه مادون انبیا و با واسطه آنان، مصداق خلیفة الله‌اند. اما در باره این مطلب که آیا از مقام خلیفة الله مقامی بالاتر وجود دارد یا خیر باید گفت: با تحلیل واژه خلیفة الله می‌توان گفت مقامی بالاتر از خلافت الهی قابل تصور نیست چون خلیفه به معنای جانشین است واژه مقدس الله اسمی است که اشاره به تمام صفات خداوند دارد و به تعبیر فنی مستجمع جمیع صفات است نتیجه این که خلیفة الله به معنای جانشنی در تمام صفات کمال است پس مقامی‌بالاتر از آن قابل تصوّر نیست. ۲ - جانشینی در امور حسی و اعتباریخلیفه و خلافت از ریشه «خلف» به معنای پشت سر، گرفته شده و به معنای جانشینی است. جانشینی گاه در امور حسی است مانند «و او کسی است که شب و روز را جانشین یکدیگر قرار داد»، گاه در امور اعتباری نظیر «ای داود ما تو را در زمین جانشین قرار دادیم؛ پس بین مردم به حق قضاوت کن» و گاه در امور حقیقی مانند خلافت حضرت آدم که در آیه سی‌ام سوره بقره مطرح شده است. [۴]
رجبی، محمود، انسان شناسی، ص۱۵۱.
۳ - فعلیت مقام خلافت الهیخداوند، استعداد خلیفه شدن خود را با دمیدن روح خود در انسان به ودیعت نهاد؛ چنانکه از آیه «و نفخت فیه من روحی» استفاده می‌شود و علاوه در آیه «وَ اِذْ قالَ رَبُّکَ لِلْمَلائِکَةِ اِنِّی جاعِلٌ فِی الْاَرْضِ خَلیفَةً قالُوا اَ تَجْعَلُ فیها مَنْ یفْسِدُ فیها وَ یسْفِکُ الدِّماءَ وَ نَحْنُ نُسَبِّحُ بِحَمْدِکَ وَ نُقَدِّسُ لَکَ قالَ اِنِّی اَعْلَمُ ما لا تَعْلَمُون.» صریحاً از خلافت «آدم» سخن به میان آمده است. البته از آنجا که اولاً: در آن آیه جعل خلافت به صورت جمله اسمیه بیان شده و جمله اسمیه دال بر استمرار جعل خلافت است، پس خلافت منحصر در حضرت آدم (علیه‌السّلام) نیست. ثانیاً: جمله «اتجعل فیها من یفسد فیها ویسفک الدماء» حاکی از این موضوع است که خلافت منحصر در حضرت آدم نیست؛ زیرا اگر سخن از خلافت حضرت آدم بود و بس، با توجه به این نکته که حضرت آدم (علیه‌السّلام) معصوم است و فساد و خونریزی نمی‌کند، جا داشت خداوند به فرشتگان بفرماید: آدم فساد و خونریزی نمی‌کند. اما از آنجا که از یک سو محور و مدار خلافت الهی علم به اسماء است و از سوی دیگر آگاهی به اسمای الهی نیازمند استقامت در مسیر بندگی است، و همه انسان‌ها استقامت در مسیر بندگی ندارند، در نتیجه مقام خلافت الهی در همه انسان‌ها تحقق و فعلیت ندارد. چگونه ممکن است مقامی‌که فرشتگان شایسته آن نبودند در اختیار بزرگترین جنایتکاران عالم قرار گیرد؟ [۷]
رجبی، محمود، انسان شناسی، با کمی‌تغییرات ص۱۵۳-۱۵۴
۴ - درجات خلافتالبته از آن رو که علم، دارای مراتب و درجات است، خلافت هم دارای درجات است و هر کس به هر اندازه که مظهر اسمای الهی باشد به همان اندازه سهمی از خلافت الهی دارد. بر اساس آیات و روایات کامل‌ترین مصداق خلیفة الله، چهارده معصوم (علیه‌السّلام) هستند. بعد از رتبه چهارده معصوم و انبیا و مرسلین، برخی از انسانهای وارسته و متدین و دارای علم و عمل صالح نیز به‌اندازه علم و یافت اسمای الهی، در مرتبه مادون انبیا و با واسطه آنان، مصداق خلیفة الله‌اند. در نگاه امام خمینی خلافت و ولایت دارای مراتبی است. این مراتب در سخنان امام خمینی بسط بیشتری نسبت به سایر اهل معرفت دارد. ایشان این مراتب را تا مرتبه صقع ربوبی ارتقا می‌دهد. این مراتب عبارت‌اند از: ۱- خلافت فیض اقدس: عارفان خلافت فیض اقدس را چندان مطرح نکرده‌اند، اما امام خمینی معتقد است نخستین مرتبه از مراتب الهی تجلی اول، مقام احدیت و فیض اقدس است که دارای ولایت عظمی و خلافت کبری است. این خلیفه، خلیفه در ظهور و افاضه است که در همه اسما ظهور دارد. ۲- خلافت اسم اعظم «الله: » اسم اعظم «الله» نخستین تعین از فیض اقدس است و اول اسمی که از آن فیض دریافت می‌کند، اسم اعظم الله است. خلافت اسم اعظم الله، خلافت در ظهور است و حق‌تعالی برای مشاهده کمال ذاتش در مظهری جامع در موجودات به اسم اعظم که صاحب‌مقام احدیت جمع است، تجلی می‌کند و به‌واسطه او همه حقایق وجودی در قوس نزول و صعود عالم ظهور پیدا می‌کند. ۳- خلافت فیض مقدس: در نگاه امام ظهور حق‌تعالی در نشئه عینی و پیدایش کثرات خلقی در خارج از صقع ربوبی به‌واسطه خلیفه است که آن فیض مقدس است و چنین خلافتی در نشئه عینی نخستین و برترین خلافت خواهد بود. این خلافت ظل خلافت فیض اقدس است و فیض مقدس خلیفه در ظهور و خارج از صقع ربوبی است. ۴- خلافت عقل اول: بنابر نظر امام خمینی همان گونه که در مرتبه واحدیت، عین ثابت محمدی که صورت اسم اعظم است، اول گیرنده فیض است، در عالم عین و خارج، عقل اول نخستین گیرنده فیض از مشیت مطلقه است. ۵- خلافت انسان کامل: در قوس صعود عالم خلافت در نشئه طبیعت به انسان کامل اختصاص دارد؛ زیرا انسان کامل، مظهر اسم اعظم الله است که در عالم انسانی در چهره نبی و ولیّ ظهور می‌کند و عهده‌دار خلافت و ولایت در این جهان است و در آخرین و برترین ظهور آن، در خلافت و ولایت پیامبر اسلام (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) و علی (علیه‌السلام) ظاهر شده است. [۱۴]
خمینی، روح‌الله، دانشنامه امام خمینی، ج۵، ص۱۸۸، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ۱۴۰۰.
۵ - بالاترین مقاماما در باره این مطلب که آیا از مقام خلیفة الله مقامی‌ب الاتر وجود دارد یا خیر، باید گفت: با تحلیل واژه خلیفة الله می‌توان گفت مقامی‌بالاتر از خلافت الاهی قابل تصور نیست چون خلیفه به معنای جانشین است واژه مقدس الله اسمی است که اشاره به تمام صفات خداوند دارد و به تعبیر فنی مستجمع جمیع صفات است نتیجه این که خلیفة الله به معنای جانشنی در تمام صفات کمال است پس مقامی‌بالاتر از آن قابل تصور نیست. ۶ - پانویس
۷ - منبع• پایگاه اسلام کوئست، برگرفته از مقاله «انسان و مقام خلیفة اللهی»، تاریخ بازیابی ۱۳۹۵/۴/۶. • دانشنامه امام خمینی، تهران، موسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ۱۴۰۰ شمسی. رده‌های این صفحه : ابعاد وجودی انسان | اخلاق اسلامی | انسان شناسی | جایگاه انسان | خلیفه اللهی | دیدگاه های عرفانی امام خمینی | کلام اسلامی
|